Bretton Woods sisteminin işleyebilirliğinin sekteye uğramasından sonra ülkeler ve uluslararası kurumlar yeni çözümler aramıştır. Doların devalüe edilmesi ve altına dönüştürebilirliğinin kaldırılmasıyla ortaya çıkan uluslararası para krizi, Bretton Woods konferansıyla getirilmiş olan altın-döviz standardının sonunu getirmiştir. Bu gelişmeler sonunda uluslararası likiditeyi arttırmak adına Özel Çekme Hakları, Uluslararası Para Fonu(IMF) tarafından meydana getirilmiştir. İngilizce “Special Drawing Rights” ‘ın kısaltması olan SDR ile ifade edilir.
SDR ilk kez 1970 yılında uygulanmaya konulmuştur ve IMF uluslararası merkez bankası olarak düşünülmüştür. Bu kuruluşun hesapları ve açacağı krediler ise SDR cinsinden ifade edilmeye başlanmıştır. Bu kullanımıyla SDR, hem bir uluslararası para birimi hemde yeni bir kredi türü olmuştur.
Kullanım amacı ve şekli
SDR sisteminin uygulanmasıyla IMF’ye üye olan ülkeler, ödemeler bilançosu açıklarını kapatmak ve döviz ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kendilerine tanınan kota kapsamında IMF’den kredi kullanabilmektedirler. Peki kotalar neye göre belirlenmektedir? Kotalar, IMF’ye üye olan ülkelerin milli gelirleri, döviz rezervleri, dış ticaret dengeleri ve diğer ekonomik göstergelere bağlı olarak belirlenmektedir. Üyeler kotalarının %25’i kadar altını, %75’i kadar da ulusal para birimlerini IMF’de bulunmaktadırlar.
Peki bu sistem nasıl kullanılmaktadır? Bir devletin, başka devletin merkez bankasından o ülkenin ulusal parasını çekmeye olanak sağlayan bir sistemdir. Misal olarak; dolar elde etmek isteyen bir ülke Amerikan merkez bankasına kendi SDR’lerini devrederek, merkez bankasından dolar alır. Merkez bankası aldığı SDR’nin karşılığı olan doları o ülkeye ödemek zorundadır. Dolar elde etmek isteyen ülke, doları elde ederken IMF aracılığıyla Amerika’ya faiz ödemesinde de bulunur.
SDR değeri
Özel Çekme Hakları ilk ortaya çıkarıldığı zaman değeri 1 Amerikan Dolarına eşittir. Ancak Bretton Woods sisteminin çökmesiyle doların devalüe edilmesi sonucunda dalgalı kur uygulamasına geçilmiştir. Dünya üzerindeki para birimleri dalgalı kura geçince Özel Çekme Hakları farklı para birimlerine endekslenmiştir. SDR dünya ekonomisinde önde gelen ülkelerin para birimleri olan Amerikan Doları, Alman Markı, Japon Yeni, İngiliz Sterlini ve Fransız Frangı’na göre endekslenmiştir. Ancak Avrupa ülkeleri olan Fransa ve Almanya Euro kullanmaya başlayınca Alman Markı ve Fransız Markı yerlerini Euro’ya bırakmıştır. 2016 yılında 4 para biriminin yanına Çİn Yuan‘ı de eklenince SDR tekrardan 5 para birimine göre endekslenir olmuştur. Bu 5 para biriminin Özel Çekme Hakları’nda ki payları ise farklıdır. Amerikan Doları %41,73, Euro % 30,93, Yuan %10,92, Japon Yeni %8,33 ve İngiliz Sterlini %8,09’luk paya sahiptir.
Kaynaklar: 1 – Uluslararası Finansman – Doç. Dr. Kürşat Yalçıner